Ομιλία του κ. Αντωνίου Κόντου, φιλολόγου - αρχαιολόγου, προέδρου του Ο.Δ.Ε.Γ. Καβάλας, στο Σύλλογο Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας "Συν Αθηνά" με τίτλο "Εμπεδοκλής: νεικος και φιλοτης - Κοσμογονία""
Εμπεδοκλής (περ. 490 - περ.430π.Χ.)
Νεῖκος και Φιλότης, Ομιλητής: Αντώνιος Κόντος, Φιλόλογος-Αρχαιολόγος, Πρόεδρος του Ομίλου για τη Διάδοση της Ελληνικής Γλώσσας - ΟΔΕΓ Καβάλας
Νεῖκος και Φιλότης, Ομιλητής: Αντώνιος Κόντος, Φιλόλογος-Αρχαιολόγος, Πρόεδρος του Ομίλου για τη Διάδοση της Ελληνικής Γλώσσας - ΟΔΕΓ Καβάλας
[κείμενο]
Το κατ’ εξοχήν έργο του Εμπεδοκλή του Ακραγαντίνου, που σχετίζεται με την Κοσμογονία και κατ’ επέκταση την Ζωογονία, είναι το ΄΄περί φύσεως΄΄, όπου διατυπώνεται η θεωρία περί αέναης κυκλικής πορείας του κόσμου, αλλά εκθέτει και τη γνωσιολογική του θεωρία. Απευθύνεται στον ερωμένο του Παυσανία στον οποίο παραδίδει, σαν ανώτερη αποκάλυψη, τη γνώση της φύσης που κατέχει, και απαιτεί ΄΄ πίστη΄΄γι’αυτή, καθώς και καθαρή και αγνή αίσθηση
(απ. 110, ΄΄..πάντα γάρ ίσθι φρόνησιν έχειν και νώματος=(νοήματος) αίσαν΄΄= (μοίρα, προορισμός), δηλ., μάθε λοιπόν, να ‘χεις φρόνηση και ΄΄γνώση΄΄.
Το κατ’ εξοχήν έργο του Εμπεδοκλή του Ακραγαντίνου, που σχετίζεται με την Κοσμογονία και κατ’ επέκταση την Ζωογονία, είναι το ΄΄περί φύσεως΄΄, όπου διατυπώνεται η θεωρία περί αέναης κυκλικής πορείας του κόσμου, αλλά εκθέτει και τη γνωσιολογική του θεωρία. Απευθύνεται στον ερωμένο του Παυσανία στον οποίο παραδίδει, σαν ανώτερη αποκάλυψη, τη γνώση της φύσης που κατέχει, και απαιτεί ΄΄ πίστη΄΄γι’αυτή, καθώς και καθαρή και αγνή αίσθηση
(απ. 110, ΄΄..πάντα γάρ ίσθι φρόνησιν έχειν και νώματος=(νοήματος) αίσαν΄΄= (μοίρα, προορισμός), δηλ., μάθε λοιπόν, να ‘χεις φρόνηση και ΄΄γνώση΄΄.
Αυτή η μετακένωση - μεταβίβαση της γνώσης χαρακτήριζε και τους Πυθαγόρειους και Ορφικούς και αφορούσε άτομα του στενού κύκλου των φιλοσόφων. Κατά τον Εμπεδοκλή, όπως και κατά τον Αναξαγόρα, η παγκόσμια διαδικασία της γενέσεως και της φθοράς ανάγεται σε τελική ανάλυση στη σύνθεση και διάλυση ενός καθολικού μείγματος. Είναι οι κατ’ εξοχήν φιλόσοφοι της μείξεως που δανείστηκαν από τον Ηράκλειτο και τους πυθαγόρειους τη θεμελιώδη αυτή υφή που χαρακτηρίζει τη γένεση και λειτουργία του σύμπαντος.
Οι άνθρωποι είναι αληθινά τυφλοί στην πραγματικότητα(ας θυμηθούμε το ΄΄φύσις φιλεί κρύπτεσθαι΄΄του Ηράκλειτου) και μόνο ο θείος Εμπεδοκλής – μόνος των ανθρώπων- ανεκάλυψε το θησαυρό της θείας σοφίας και θα καταστήσει φανερό, χάρη σε μια μεταφυσική εποπτεία ιεραρχικά κλιμακωμένη, το άδηλο και αφανές Όν.( ανάλογος και ο ρόλος του Σωκράτη στην αλληγορία του σπηλαίου).
Άδηλο και αφανές στα μάτια των ανθρώπων η ύπαρξη των τεσσάρων στοιχείων, που αποδεικνύονται ριζώματα του παντός (Αντώνης Κόντος)
Αυτά τα τέσσερα στοιχεία--νερό, φωτιά, αγέρας και χώμα--που μας θυμίζουν ΄΄τα χρήματα΄΄ της προκοσμικής μάζας του Αναξαγόρα ή τις ομοιομέρειες του Αριστοτέλη, είναι πρωτογενή, αγένητα, άφθαρτα και ισοδύναμα μεταξύ τους.(ταύτα γάρ ίσα τε πάντα και ήλικα γένναν έασιν, Β17).
Κανένα απ’ αυτά τα στοιχεία δεν μπορεί να μεταβληθεί στο άλλο, είτε να ενωθεί μ’ αυτό για να κάνει ένα καινούργιο. Κάθε μείξη στοιχείων προέρχεται μονάχα από το ότι τα μικρά τους κομμάτια ανακατώνονται μηχανικά και κάθε ενέργεια που ασκούν το ένα στο άλλο έχει το λόγο της στο ότι από το ένα ξεκολνούν μικρά κομμάτια (απορροαί) και μπαίνουν στους πόρους του άλλου. Όταν οι πόροι και οι απορροές σε δύο σώματα είναι αντίστοιχες, τότε έλκονται, όπως ο μαγνήτης και ο σίδερος. Το πώς από τα τέσσερα στοιχεία μόνο προκύπτει η ποικιλία των οργανισμών, εξηγείται με βάση τον παράγοντα αναλογία. Η αναλογία ένα προς ένα των τεσσάρων ριζωμάτων βρίσκεται στο αίμα, το οποίο συνιστά το όργανο της νόησης των ανθρώπων (..τη τε νόημα μάλιστα κικλήσεται ανθρώποισιν.. Β105,3).
Τώρα, πώς μπαίνουν σε κίνηση τα βασικά αυτά στοιχεία;
Δύο είναι οι κινητήριες δυνάμεις των στοιχείων.
Η Φιλότης (Αφροδίτη, Αρμονίη, Στοργή Κύπρις, Γηθοσύνη) και το Νείκος (μίσος, Κότος, Έρις,στάσις, δήρις).
Δύο είναι οι κινητήριες δυνάμεις των στοιχείων.
Η Φιλότης (Αφροδίτη, Αρμονίη, Στοργή Κύπρις, Γηθοσύνη) και το Νείκος (μίσος, Κότος, Έρις,στάσις, δήρις).
Η Φιλότητα επιφέρει την έλξη και τη συγχώνευση, ενώ το νείκος την έχθρα και διάλυση, δηλ. δυνάμεις του ΄΄συνέρχεσθαι΄΄ και του ΄΄σκεδάνυσθαι΄΄. Οι δυνάμεις αυτές υπήρχαν και θα υπάρχουν πάντα (ή γάρ και πάρος ήν τε και έσσεται Β16). Με την επενέργειά τους ο κόσμος διαγράφει έναν κύκλο αέναης εναλλαγής. Εναλλάσσονται διαδοχικά στην κυριαρχία του κόσμου, κάτι που μας θυμίζει τον Ηράκλειτο, ο οποίος έβγαζε περιοδικά τον κόσμο από την αρχέγονη φωτιά και τον έκανε να ξαναγυρίσει και πάλι σ’αυτήν. Έτσι, η αγάπη- φιλότης άλλοτε μαζεύει και ενώνει αυτά τα στοιχεία κι άλλοτε το μίσος τα χωρίζει.
Στην πρώτη απ’ αυτές τις καταστάσεις, της πλήρους κυριαρχίας της Φιλότητας, ο κόσμος σχηματίζει το σφαιρόμορφο σύνολο, το Σφαίρο, που περιγράφεται σαν μακάριος θεός, γιατί κάθε μίσος είναι φυγαδευμένο απ’ αυτόν, και κυριαρχεί η αρμονία.
Η σφαιρική μείξη θα είναι υπέρτατη κράση που ολόκληρη θα διασχίζεται από τη δημιουργική δύναμη – αρετή της ευφορίας-ευπορίας, δηλ. από κάτι το ταυτόσημο με το πλατωνικό ΄΄κερδαλέον αγαθόν΄΄, που΄΄ κεράννυται ες πάντα διεξιόν΄΄ (Κρατύλος 417β). Το αντίθετο σ’αυτήν είναι ο τέλειος χωρισμός των στοιχείων με τη σταδιακή επιρροή του Νείκους και τη διάσπαση του Σφαίρου μέχρι το ολοκληρωτικό διαχωρισμό των στοιχείων. Ο καθορισμένος ρυθμός της εναλλαγής αυτού του μακροσκοπικού σχήματος έχει κατασφραγιστεί με προαιώνους ΄΄ όρκους΄΄ και συνδέεται με την ίδια την Ανάγκη (έστιν Ανάγκης χρήμα, θεών ψήφισμα παλαιόν, αίδιον, πλατέεσι κατεσφρηγισμένον όρκοις (απ.30,115,1-2, Αντώνης Κόντος)
Η σφαιρική μείξη θα είναι υπέρτατη κράση που ολόκληρη θα διασχίζεται από τη δημιουργική δύναμη – αρετή της ευφορίας-ευπορίας, δηλ. από κάτι το ταυτόσημο με το πλατωνικό ΄΄κερδαλέον αγαθόν΄΄, που΄΄ κεράννυται ες πάντα διεξιόν΄΄ (Κρατύλος 417β). Το αντίθετο σ’αυτήν είναι ο τέλειος χωρισμός των στοιχείων με τη σταδιακή επιρροή του Νείκους και τη διάσπαση του Σφαίρου μέχρι το ολοκληρωτικό διαχωρισμό των στοιχείων. Ο καθορισμένος ρυθμός της εναλλαγής αυτού του μακροσκοπικού σχήματος έχει κατασφραγιστεί με προαιώνους ΄΄ όρκους΄΄ και συνδέεται με την ίδια την Ανάγκη (έστιν Ανάγκης χρήμα, θεών ψήφισμα παλαιόν, αίδιον, πλατέεσι κατεσφρηγισμένον όρκοις (απ.30,115,1-2, Αντώνης Κόντος)
Όσο περισσότερο κορυφώνεται η βασιλεία της Φιλότητος, τόσο και η μείξις που επιτελεί η Φιλότης γίνεται διαρκώς και πιο πολύπλοκη στην συμπλεγματικότητά της, πηγή κάθε λογής τεράτων – μορφής.
Το μείγμα αποβαίνει ολοένα και πιο πολύπλοκο και τερατωδώς συμπλεγμένο και θυμίζει ολοένα και περισσότερο την αρχέγονη μείξη του Αναξαγόρα, μείγμα απείρως περιπλεγμένο, που στους κόλπους του τα ΄΄χρήματα΄΄ αποτελούν μια απροσδιόριστη μάζα. Βρισκόμαστε στον κολοφόνα της βασιλείας του Έρωτος, μπροστά σε μια μείξη αφάνταστα συγκεχυμένη, σ’ένα είδος ΄΄συμπαγούς χάους΄΄, κατά την επιτυχή έκφραση του γάλλου φιλοσόφου Leon Robin.
Ανάμεσα στα άκρα αυτά βρίσκονται οι κοσμικές καταστάσεις που επιτρέπουν να γεννιούνται και να χάνονται τα καθέκαστον όντα. Κατά το σχηματισμό του σημερινού κόσμου η Φιλότητα, μέσα στα στοιχεία που τα είχε χωρισμένα το Νείκος, γέννησε πρώτα μια δίνη, που σιγά σιγά άπλωσε και αγκάλιασε τα πάντα. Από το μείγμα αυτό χώρισε με την περιδίνηση πρώτα ο αγέρας ή αιθέρας, που σχημάτισε τον ουράνιο θόλο, έπειτα η φωτιά, που πήρε τη θέση κάτω απ αυτόν. Από το χώμα στραγγίχτηκε με μια περιφορά το νερό, απ’ αυτό πάλι εξατμίστηκε ο αγέρας (ο κατώτερος ατμοσφαιρικός). Ο ουρανός αποτελείται από δυο μισά, το ένα πύρινο, το άλλο σκοτεινό, ραντισμένο με πύρινα κομμάτια: το ένα είναι ο ουρανός της μέρας, το άλλο της νύχτας. Τον ήλιο ο Εμπεδοκλής τον είχε, όπως οι Πυθαγόρειοι, για καθρέφτη που μαζεύει τις αχτίδες της ουράνιας φωτιάς και τις στέλνει πίσω, όπως το φεγγάρι τις αχτίδες του ήλιου. Η γη και ο κόσμος μένουν στη θέση τους από την ταχύτητα της περιστροφής.
Από τη γη βλάστησαν τα φυτά και τα ζώα. ΄Όπως όμως η ένωση των στοιχείων με την ενέργεια της αγάπης γίνεται λίγο-λίγο, έτσι στη γένεση των εμψύχων παραδεχόταν ένα βαθμιαίο ανέβασμα σε τελειότερα είδη. Στην αρχή βγήκαν από τη γη χωριστά μέλη, έπειτα ενώθηκαν αυτά όπως έτυχε και σχημάτισαν τερατόμορφα όντα. Επίσης, όταν γεννήθηκαν τα τωρινά ζώα και οι άνθρωποι, ήταν στην αρχή άμορφοι όγκοι και μόνο με τον καιρό πήραν τη διάρθρωσή τους. Στην περίπτωση του ανθρώπου τα δύο φύλλα ήταν ενωμένα στον τύπο του ανδρόγυνου. Αργότερα με την επίδραση του νείκους ο ανδρόγυνος διεχωρίσθη σε άρρεν και θήλυ. Υπό της παρωθήσεως όμως της Αφροδίτης το άρρεν τείνει διαρκώς να ενωθεί με το θήλυ για να βρει το όμοιο στοιχείο του από το οποίο αποσπάστηκε και το ίδιο αντίστροφα (Αντώνης Κόντος).
Γενικότερα με τα έμψυχα φαίνεται ότι ασχολήθηκε πολύ διεξοδικά. Για τη γέννηση και ανάπτυξή τους για τη στοιχειακή σύνθεση των οστών και της σάρκας, για τη λειτουργία της αναπνοής (υπέθετε ότι κατά ένα μέρος γίνεται με το δέρμα) και για όμοια φαινόμενα διατύπωσε έξυπνες στο είδος τους υποθέσεις.
Τις ενέργειες των αισθήσεων επιχείρησε να εξηγήσει με τη θεωρία των πόρων και απορροών. Για την όραση παραδέχθηκε πως το φως που έρχεται προς το μάτι το ανταμώνουν απορροές από τη φωτιά και το νερό (ριζώματα)του ματιού.
Για τη γνώση υποστήριξε πως κάθε στοιχείο γνωρίζεται από το σε μας όμοιό του. (Γαίη μέν γάρ γαίαν ρίζωμα οπώπαμεν, ύδατι δ’ ύδωρ,αιθέρι δ’ αιθέρα δίον,ατάρ πυρί πύρ αίδηλον, στοργήν δε στοργή, νείκος δε τε νείκει λυγρώ =ολέθριο.–απ. 109). ΄Ετσι, και η ηδονή έπρεπε να προκαλείται από το συγγενικό αίσθημα- αίσθηση (Αφροδίτη- ΄Ερως), η λύπη από εκείνο που της εναντιώνεται (μίσος, έχθρα). Η ποιότητα της νόησης ρυθμίζεται ανάλογα με την ποιότητα του σώματος και ιδιαίτερα του αίματος, που είναι η καθαυτό έδρα της νόησης.
Ο Εμπεδοκλής δέχεται λοιπόν, τη μείξη, αλλά και τον διαχωρισμό των ριζωμάτων, ενώ αποδοκιμάζει τους όρους γένεση και θάνατος. Η γέννεση και ο θάνατος,η δημιουργία και η καταστροφή είναι απλά επιφαινόμενα διαδικασιών στις οποίες συμμετέχουν και οι δύο αυτές αμφισήμαντες κινητήριες δυνάμεις. Άλλωστε, το σμίξιμο των πάντων με τη δύναμη της Φιλότητας εκτός από γέννηση οδηγεί και στην καταστροφή: (διπλ’ ερέω΄τοτέ μεν γάρ έν ηυξήθη μόνον είναι εκ πλεόνων, τοτέ δ’ αύ διέφυ πλέον’ εξ’ενός είναι. δοιή δε θνητών γένεσις, δοιή δ’ απόλειψις’ τήν μεν γάρ πάντων σύνοδος τίκτει τ’ ολέκει τε, η δέ πάλιν διαφυομένων θρεφθείσα διέπτη. Απ.17.4 ,δηλ. αυτή η σύνοδος (φιλότης – νείκος) –γεννάει και φθείρει τα πάντα, ακολουθεί δε η επανεμφάνιση και των δύο, δηλ., με διπλό τρόπο η γένεσις, με διπλό τρόπο και ο θάνατος).
Τίποτα δε δημιουργείται από τομή και τίποτε δεν καταλήγει στο μηδέν. Τα πάντα προέρχονται από τα τέσσερα στοιχεία και καταλήγουν σ’ αυτά. Εξ αιτίας της κοινής καταγωγής τους, όλοι οι οργανισμοί συγγενεύουν μεταξύ τους, ενώ τίποτε δεν είναι αυθύπαρκτο και σταθερό, πέρα των αγενήτων, αμβρότων, αθανάτων ριζωμάτων (Αντώνης Κόντος).
Στον κόσμο του Εμπεδοκλή, η αθανασία εντοπίζεται μόνο στα τέσσερα στοιχεία και τις δύο κινητήριες δυνάμεις. Από αυτά, σχηματίζονται τα θνητά όντα (αίψα δε θνήτ΄ εφύοντο, τά πρίν μάθον αθάνατ΄ είναι, Β35.14). Από εδώ συμπεραίνουμε ότι η θνητότητα απορρέει από την αθανασία και έπεται αυτής.
Από τη σύμμειξη των ριζωμάτων λοιπόν, προκύπτουν τα φυτά, τα ψάρια, τα θηρία, τα πουλιά, οι άνθρωποι, αλλά και οι Θεοί, οι οποίοι χαρακτηρίζονται μακρόβιοι και όχι αθάνατοι (δολιχαίωνες= μακρόβιοι,Β21.12,Β23.8). Θεός θεωρείται ο Σφαίρος στο ΄΄περί Φύσεως΄΄ (πάντα γαρ εξείης πελεμίζετο γυία θεοίο, Β31). Είναι, γραμματικά, αρσενικού γένους, παρουσιάζεται σφαιρικός, ομοιογενής, πλήρης (Β28), αποστασιοποιημένος από οποιοδήποτε ανθρωπομορφικό χαρακτηριστικό (Β29). Παρ’ όλα αυτά, ως θεός, παραμένει θνητός, που σημαίνει ότι κάποια στιγμή διαλύεται (Αντώνης Κόντος).
Από τη σύμμειξη των ριζωμάτων λοιπόν, προκύπτουν τα φυτά, τα ψάρια, τα θηρία, τα πουλιά, οι άνθρωποι, αλλά και οι Θεοί, οι οποίοι χαρακτηρίζονται μακρόβιοι και όχι αθάνατοι (δολιχαίωνες= μακρόβιοι,Β21.12,Β23.8). Θεός θεωρείται ο Σφαίρος στο ΄΄περί Φύσεως΄΄ (πάντα γαρ εξείης πελεμίζετο γυία θεοίο, Β31). Είναι, γραμματικά, αρσενικού γένους, παρουσιάζεται σφαιρικός, ομοιογενής, πλήρης (Β28), αποστασιοποιημένος από οποιοδήποτε ανθρωπομορφικό χαρακτηριστικό (Β29). Παρ’ όλα αυτά, ως θεός, παραμένει θνητός, που σημαίνει ότι κάποια στιγμή διαλύεται (Αντώνης Κόντος).
(ΚΑΘΑΡΜΟΙ)
Πάνω όμως από το βασίλειο της ύλης υψώνεται για τον Εμπεδοκλή το βασίλειο των μακαρίων πνευμάτων (δαιμόνων) (Ο Εμπεδοκλής πουθενά δε μεταχειρίζεται τη λέξη ψυχή). Με την υπόθεση αυτή ο Εμπεδοκλής προσχωρεί στο ορφικό και πυθαγορικό δόγμα της μετεμψύχωσης. Τον κατηγορούνε μάλιστα (Διογένης Λαέρτιος) πως το βεβήλωσε: « Επεί αυτός δια της ποιήσεως εδημοσίευσεν αυτά»(ασέβεια, ύβρις). Οι δαίμονες είναι αιώνιοι και ζουν σε μακαρισμένη θεϊκή κοινότητα. Απ’ αυτήν όμως ξεπέφτουν όσοι μόλυναν τον εαυτό τους με κάποια αμαρτία (φόνο, επιορκία ή απόλαυση αιματηρών θυσιών). Αυτοί είναι υποχρεωμένοι να περιπλανηθούν 30.000 ώρες (τρίς μυρίας ώρας) σε σώματα φυτών, ζώων, ανθρώπων, τυλιγμένοι στο παράξενο ένδυμα της σάρκας (σαρκών αλλογνώτι περιστέλλουσα χιτώνι). (απ.126). Κατοικούν δηλαδή στα οργανικά όντα: αυτά είναι ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο βασίλειο της ύλης και το βασίλειο των πνευμάτων. Επειδή όμως η γήινη αυτή μορφή της ζωής είναι τιμωρία, το γκρέμισμα της ψυχής στη γη, στο λιβάδι της συμφοράς (΄Ατης λειμώνα) κι αυτή η ίδια περιγράφονται με τα πιο σκοτεινά χρώματα (απ. 118-124. 139). Δάφνες και λιοντάρια είναι ανάμεσα στις κατώτερες ζωϊκές μορφές οι σχετικά καλύτερες κατοικίες (αρίστη μετοίκησις) για τους δαίμονες (απ. 127). Το ανώτατο σκαλοπάτι είναι οι μάντεις, οι ψάλτες (υμνοπόλοι), οι γιατροί και οι ηγεμόνες (απ. 146). Η διδασκαλία αυτή απαγορεύει συνακόλουθα την κρεοφαγία και τις αιματηρές θυσίες. (απ. 136-139), που τις αντικαθιστά με ζυμαρικά σε μορφή ζώων (Διογένης Λαέρτιος) κι αποκλείει επίσης τα κουκιά και τις δάφνες (απ. 140, 141).
Πάνω όμως από το βασίλειο της ύλης υψώνεται για τον Εμπεδοκλή το βασίλειο των μακαρίων πνευμάτων (δαιμόνων) (Ο Εμπεδοκλής πουθενά δε μεταχειρίζεται τη λέξη ψυχή). Με την υπόθεση αυτή ο Εμπεδοκλής προσχωρεί στο ορφικό και πυθαγορικό δόγμα της μετεμψύχωσης. Τον κατηγορούνε μάλιστα (Διογένης Λαέρτιος) πως το βεβήλωσε: « Επεί αυτός δια της ποιήσεως εδημοσίευσεν αυτά»(ασέβεια, ύβρις). Οι δαίμονες είναι αιώνιοι και ζουν σε μακαρισμένη θεϊκή κοινότητα. Απ’ αυτήν όμως ξεπέφτουν όσοι μόλυναν τον εαυτό τους με κάποια αμαρτία (φόνο, επιορκία ή απόλαυση αιματηρών θυσιών). Αυτοί είναι υποχρεωμένοι να περιπλανηθούν 30.000 ώρες (τρίς μυρίας ώρας) σε σώματα φυτών, ζώων, ανθρώπων, τυλιγμένοι στο παράξενο ένδυμα της σάρκας (σαρκών αλλογνώτι περιστέλλουσα χιτώνι). (απ.126). Κατοικούν δηλαδή στα οργανικά όντα: αυτά είναι ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο βασίλειο της ύλης και το βασίλειο των πνευμάτων. Επειδή όμως η γήινη αυτή μορφή της ζωής είναι τιμωρία, το γκρέμισμα της ψυχής στη γη, στο λιβάδι της συμφοράς (΄Ατης λειμώνα) κι αυτή η ίδια περιγράφονται με τα πιο σκοτεινά χρώματα (απ. 118-124. 139). Δάφνες και λιοντάρια είναι ανάμεσα στις κατώτερες ζωϊκές μορφές οι σχετικά καλύτερες κατοικίες (αρίστη μετοίκησις) για τους δαίμονες (απ. 127). Το ανώτατο σκαλοπάτι είναι οι μάντεις, οι ψάλτες (υμνοπόλοι), οι γιατροί και οι ηγεμόνες (απ. 146). Η διδασκαλία αυτή απαγορεύει συνακόλουθα την κρεοφαγία και τις αιματηρές θυσίες. (απ. 136-139), που τις αντικαθιστά με ζυμαρικά σε μορφή ζώων (Διογένης Λαέρτιος) κι αποκλείει επίσης τα κουκιά και τις δάφνες (απ. 140, 141).
Φαίνεται πως αποδοκίμαζε επίσης τον πόλεμο σα γέννημα της διχόνοιας. Ο χρυσός αιώνας τουλάχιστο δε γνώριζε πόλεμο. (απ.128), γιατί τότε βασίλευε η αγάπη. Αυτές είναι προϋποθέσεις για να ελευθερωθεί ο δαίμων (ψυχή) από το κακό (κακότης ,απ.144, 145) και μόνο έτσι του είναι δυνατό να ξαναγίνει ομοέστιος κι ομοτράπεζος με τους άλλους αθανάτους (απ. 147): (αθανάτοις άλλοισιν ομοέστιοι αυτοτράπεζοι εύνοιες ανδρείων αχέων, απόκληροι, ατειρείς) (Αντώνης Κόντος).
Στην κοσμοθεωρία λοιπόν του Εμπεδοκλή έχομε μπροστά μας ένα τέλειο δυϊσμό: από το ένα μέρος το βασίλειο της φύσης με τα στοιχεία, από το άλλο το βασίλειο των δαιμόνων, τα δύο αγκιστρωμένα αναμεταξύ τους στα οργανικά όντα. Η αληθινή ζωή είναι μόνο η υψωμένη πάνω από το βασίλειο των στοιχείων = θεϊκή ύπαρξη. Η γήϊνη ύπαρξη είναι τιμωρία. Παρόλα αυτά όμως ο κόσμος αυτός είναι αρκετά ελκυστικός, ώστε να διαθέσει κανείς για την έρευνά του όλη τη δύναμη του νου. Παν’ απ’ αυτό ωστόσο χρειάζεται η συνδρομή ανώτερων δυνάμεων. Γιατί η συνηθισμένη γνωστική ικανότητα των ανθρώπων είναι περιορισμένη (απ.2, 132). Δεν καταλαβαίνουμε πολύ καθαρά πως φαντάστηκε ο Εμπεδοκλής τη σχέση του δαίμονα (ψυχής), ιδιαίτερα στον άνθρωπο, με την εντοπισμένη στο αίμα νοητική δύναμη (απ.103 ως 109). Πάντως η νόηση όπως κι η αντίληψη με τις αισθήσεις είναι γι αυτόν μόνο λειτουργία του σύνθετου από τα στοιχεία σώματος, κάτι που του κάνει περιττό να παραδεχτεί ψυχή (118). Τη θέση της την παίρνει ο δαίμονας, που είναι όμως ένας ξένος περαστικός πάνω στη γη. Γι’ αυτόν παραδεχότανε καθώς φαίνεται, τη δυνατότητα να θυμάται την ουράνια ζωή του και τις προηγούμενές του ενσωματώσεις. Γι αυτό βλέπουμε πως τη δυνατότητα αυτή την αναγνωρίζει όχι μόνο στον Πυθαγόρα σε ανώτατο βαθμό (απ.129), παρά τη διεκδικεί και για τον εαυτό του (απ.117) (ήδη γάρ ποτ’ εγώ γενόμην κούρος τε κόρη τε θάμνος τ’οιωνός τε έξαλος έλλοπος= άφωνος ιχθύς): ίσως να υπέθετε πως αυτή ξαναγυρίζει στο δαίμονα, όταν φτάνοντας στο ανώτατο σκαλοπάτι της γήϊνης ύπαρξης πλησιάζει πάλι τη θεϊκή του αρχή (Αντώνης Κόντος).
Για τους Θεούς της λαϊκής πίστης, αυτής της σκοτεινής πλάνης (σκοτόεσσα δόξα) (απ. 132) δεν υπάρχει θέση στον κόσμο του Εμπεδοκλή. Η θεότητα γι αυτόν όπως και για τον Ξενοφάνη, στέκεται πάνω από κάθε ανθρώπινη μορφή και παράσταση: είναι άγιο πνεύμα (φρήν ιερή) που με τις σκέψεις του διαπερνά το οικοδόμημα των κόσμων και που ο νόμος του κυριαρχεί σ΄ολόκληρο το σύμπαν. (απ.123-135) (ουκ έστιν πελάσασθαι εν οφθαλμοίσιν εφικτόν ημετέροις ή χερσίν λαβείν, ήπερ τε μεγίστη πειθούς ανθρώποισιν αμαξιτός εις φρένα πίπτει), δηλ. θα μπορούσε να ταυτιστεί το ίδιο με το Σφαίρο (πρβ.απ.26-29 με το 134).
Ο Εμπεδοκλής, ο εμπνευσμένος στοχαστής γνωρίζει άριστα ότι η μεγάλη Πραγματικότης δεν επιδέχεται την παραμικρή κίβδηλη εποπτεία. Όπως μας λέγει: ΄΄εάν ποθείς πράγματα άλλα, καθώς είναι συνήθεια των ανθρώπων τότε ένα πλήθος δεινών θα σε περιμένει για να σου καταστήσει άτονες και χαλαρές τις σκέψεις΄΄. ΄΄ Και γρήγορα τα πράγματα θα σ’εγκαταλείψουν΄΄. Γι’ αυτόν το λόγο ο φιλόσοφος που πέπρωται ν’αντικρύσει τη Φύση του Παντός, πριν θεαθεί με όλες τις δυνάμεις της ψυχής του (ξύν όλη τή ψυχή) κατά ποιόν τρόπον κάθε υπαρκτό στο Σύμπαν είναι εναργές, αποτείνει από την αρχή κι όλας του κοσμογονικού του ποιήματος δέηση στους θεούς και στη Μούσα του, να μην τον αφήσουν να παρεκκλίνει από την οδό της Ιερωσύνης:
4. ΄΄ἀλλὰ θεοὶ τῶν μὲν μανίην ἀποτρέψατε γλώσσης,
ἐκ δ' ὁσίων στομάτων καθαρὴν ὀχετεύσατε πηγήν.
καὶ σέ, πολυμνήστη λευκώλενε παρθένε Μοῦσα,
ἄντομαι, ὧν θέμις ἐστὶν ἐφημερίοισιν ἀκούειν,
πέμπε παρ' Εὐσεβίης ἐλάουσ' εὐήνιον ἅρμα.
μηδέ σέ γ' εὐδόξοιο βιήσεται ἄνθεα τιμῆς……΄΄
ἐκ δ' ὁσίων στομάτων καθαρὴν ὀχετεύσατε πηγήν.
καὶ σέ, πολυμνήστη λευκώλενε παρθένε Μοῦσα,
ἄντομαι, ὧν θέμις ἐστὶν ἐφημερίοισιν ἀκούειν,
πέμπε παρ' Εὐσεβίης ἐλάουσ' εὐήνιον ἅρμα.
μηδέ σέ γ' εὐδόξοιο βιήσεται ἄνθεα τιμῆς……΄΄
Μόνον υπ’ αυτόν τον όρο θα καταστεί ικανός να γνωρίσει την κάθε ουσία και να αποκαλύψει, χάρη στην πλήρη εποπτεία του υπερτάτου Νόμου την πιο βαθιά και μύχια σύσταση της παγκόσμιας παναρμονικότατης Διαδικασίας (Αντώνης Κόντος).
Η επίδραση του Εμπεδοκλή στον κατοπινό κόσμο ήταν πολύ μεγάλη. Ανάγοντας τον υλικό κόσμο σε περιορισμένο αριθμό από στοιχεία και υποστηρίζοντας πως η ένωσή τους ακολουθεί ορισμένες μαθηματικές αναλογίες, έγινε ο θεμελιωτής της χημείας κι η θεωρία του των στοιχείων ίσχυσε ως την αρχή του 18ου αιώνα. Η προσπάθειά του να εξηγήσει μηχανικά την προέλευση των οργανικών όντων τον τοποθετεί, όπως και τον Αναξίμανδρο, ανάμεσα στους προδρόμους του Δαρβίνου. Σα μυστικιστής, είναι στη σειρά των ελλήνων δυϊστών μία από τις περιεργότερες και σημαντικότερες μορφές, που στις ποιητικές ιδιοσυγκρασίες είχε πάντα γοητευτική επίδραση.
Η επίδραση του Εμπεδοκλή στον κατοπινό κόσμο ήταν πολύ μεγάλη. Ανάγοντας τον υλικό κόσμο σε περιορισμένο αριθμό από στοιχεία και υποστηρίζοντας πως η ένωσή τους ακολουθεί ορισμένες μαθηματικές αναλογίες, έγινε ο θεμελιωτής της χημείας κι η θεωρία του των στοιχείων ίσχυσε ως την αρχή του 18ου αιώνα. Η προσπάθειά του να εξηγήσει μηχανικά την προέλευση των οργανικών όντων τον τοποθετεί, όπως και τον Αναξίμανδρο, ανάμεσα στους προδρόμους του Δαρβίνου. Σα μυστικιστής, είναι στη σειρά των ελλήνων δυϊστών μία από τις περιεργότερες και σημαντικότερες μορφές, που στις ποιητικές ιδιοσυγκρασίες είχε πάντα γοητευτική επίδραση.
Οι πλατωνικές αναφορές σε θέματα μετενσάρκωσης –μετεμψύχωσης (Πολιτεία, Φαίδων, Φαίδρος) έχουν εμφανή την επίδραση του. Αλλά και στο ρητορικό λόγο, άφησε κληρονόμο το μαθητή του Γοργία, θεμελιωτή του έντεχνου αττικού πεζού λόγου (γοργίεια σχήματα).
Αντώνης Κόντος
Καβάλα, Φεβρουάριος 2016
